Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun rektoru, ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aqil Şirinov-MÜSAHİBƏ-FOTO

«Əsrin aydınları» jurnalının dəyərli qonağı qonağı Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun rektoru, ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aqil Şirinovdur.

"Aqil Şirinov 1979-cu il sentyabr ayının 28-də Kəlbəcər şəhərində anadan olub. 1985-ci ildə Kəlbəcər şəhər 3 saylı orta məktəbinə daxil olub, 1996-cı ildə Kəlbəcər rayon 12 saylı orta məktəbi bitirib. 1996-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinə daxil olub, 2001-ci ildə qeyd olunan fakültədə "ilahiyyatçı" və "ərəb dili müəllimi" ixtisasları üzrə məzun olmuşdur. 2001-ci ildə Türkiyə Respublikası Mərmərə Universiteti Sosial Elmlər İnstitutunun magistratura bölməsinə daxil olmuş, 2003-cü ildə „İslam Məzhəbləri Tarixi mənbələrində ifrat meylli məzhəblər və görüşləri (İslam Mezhepleri Tarihi Literatüründe Aşırı Fırkalar ve Görüşleri)“ adlı elmi iş mövzusunu müdafiə edərək magistr dərəcəsinə layiq görülüb.

2003-cü ildə eyni institutun doktorantura şöbəsinə daxil olub, 2007-ci ildə «Nəsirəddin Tusinin varlıq və tanrı anlayışı (Nasiruddin Tusi’de Varlık ve Uluhiyyet)» adlı dissertasiya mövzusunu müdafiə edərək ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini alıb.

2008-ci ildən etibarən Bakı Dövlət Universitetin İlahiyyat fakültəsinin «İslam elmləri» kafedrasının saathesabı müəllimi, 2011-ci ildən müəllimi, 2016-cı ildən etibarən isə baş müəllimi vəzifəsində çalışıb. Aqil Şirinov Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat Fakültəsində Fəlsəfə, İslam Məzhəbləri Tarixi, Din sosiologiyası və Din psixologiyası fənlərini tədris edib. Habelə 2015–2017-ci illər ərzində Bakı Dövlət Universitetin Tarix, Folologiya, Jurnalistika, Kitabxanaçılıq və informasiya fakültələrində ümumi fəlsəfə və məntiq, İqtisad Universitetinin Beynəlxalq İqtisadiyyat fakültəsində ingiliscə ümumi fəlsəfə dərslərini aparıb.

Aqil Şirinov 2016–2020-ci illər ərzində Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin «Fətva və moizə» şöbəsinin müdiri vəzifəsində də çalışmışdır. Hal-hazırda Aqil Şirinov Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin elmi-dini şurasının üzvüdür.

Aqil Şirinov 2009–2010-cu illərdə Böyük Britaniyanın Kembric şəhərində Studio Cambridge adlı dil kursunun həm ümumi ingliscə, həm də elmi əsər yazma (Academic writtings) bölmələrini müvəffəqiyyətlə bitirib. O, həmçinin ABŞ Kongres kitabxanasının Açıq Dünya (Open World) proqramının «Dini Dözümlülük» (Religious Toleration) adlı proqramında iştirak etmək hüququ qazanmış və 4–14 may tarixində ABŞ-də olub.

2016-cı ilin iyul ayında ABŞ-nin Çikaqo şəhərində yerləşən və ilahiyyat sahəsində magistratura təhsili verən akademik bir qurum olan «Meadville Lombard Theological School» — un «Dini Multikulturalizm» mövzusuna həsr olunmuş bir aylıq seminar-treyninqinin iştirakçısı olub. Habelə Aqil Şirinov Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, Türkiyə, Albaniya, Pakistan və Qırğızıstanda multikulturalizm, dinlərarası münasibət və tolerantlıq mövzularına həsr olunmuş müxtəlif konfranslarda iştirak edərək «Azərbaycanın tolerantlıq modeli», «İslam və tolerantlıq», «Azərbaycanın multikultural dəyərləri», kimi mövzularda məruzələrlə çıxış edib. O, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin təşkil etdiyi çox sayda yerli və beynəlxalq tədbirlərdə iştirak edib, radikalizm, tolerantlıq, multikulturalizm, dini dözümlülük və s. mövzularda məruzələrlə çıxış edib, radikalizmin zərərlərindən bəhs edən «Dini radikalizm və onun fəsadları» adlı bir broşura yazıb.

Fəlsəfə və İslam məzhəbləri tarixi sahəsində çox sayda kitab və məqalə müəllifidir. İngilis, ərəb, fars, rus və türk dillərini bilən Aqil Şirinovun 6 kitabı (biri müəllif digərləri həmmüəllif), 2-si xaricdə olmaqla 20-dən çox məqaləsi, ikisi xaricdə olmaqla 8 tezisi nəşr olunub. Ərəb, ingilis, fars və türk dillərindən və bu dillərə bir çox elmi məqalələri tərcümə edən Aqil Şirinov eyni zamanda fəlsəfə, tarix və dinlə əlaqəli bir çox beynəlxalq və yerli simpozium və konfranslarda elmi məruzələrlə çıxış edib.

Şirinov Aqil Muxtar oğlu 09.03.2018-ci il tarixində elmlər doktoru proqramı üzrə dissertantlıq yolu ilə 7214.01 — «Dinin tarixi və fəlsəfəsi» ixtisası üzrə doktoranturaya qəbul olub. «Təşkilatlanma və təbliğat metodları baxımından Yaxın şərqdəki radikal dini qruplar» mövzusunda dissertasiya işi üzərində çalışır.

13 sentyabr 2018-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədrinin əmri ilə Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun Elm və innovasiyalar üzrə prorektoru vəzifəsinə təyin edilib. 12 may 2020-ci ildə Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun rektoru təyin edilmişdir.

Aqil Şirinov 2020-ci ilin sentyabr ayında Avropa Şurası «Mədəniyyətlərarası İnteqrasiya İşçi Qrupu"nun (Working Group on Intercultural Integration) Azərbaycan üzrə təmsilçisi seçilmişdir. «Metafizika» beynəlxalq fəlsəfi və fənlərarası araşdırmalar jurnalının təsis edildiyi gündən onun Redaksiya Heyətinin üzvüdür. Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür."

— Xoş gördük, hörmətli Aqil müəllim, ilk olaraq dəvətimizi qəbul etdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Sizi «Əsrin aydınları» jurnalının qonağı qismində görmək çox xosdur. Müsahibəmizə ənənəvi sualımızla başlamaq istəyirəm. Oxucularımıza böyüyüb boya-başa çatdığınız Kəlbəcərdən və uşaqlıq xatirələrinizdən danışa bilərsinizmi?

— Dəvətiniz üçün mən də sizə təşəkkür edirəm, sizi və oxucularlmızı salamlayıram, Günel xanım. Bəli, qeyd etdiyiniz kimi Kəlbəcər şəhərində dünyaya göz açmışam və təqribən 13 yaşına qədər orada yaşamışam. Məhz buna görə də bir çox uşaqlıq xatirələrim də Kəlbəcərlə bağlıdır. Kəlbəcər rayonu təbiəti və zəhmətkeş insanları, mənzərəli dağları, şəfalı bulaqları ilə yaddaşımda qalıb. Bildiyimiz kimi, Kəlbəcər rayonu Azərbaycanın ən füsünkar, ecazkar, səfalı bölgələrindən biridir. Ziyalı ailəsində anadan olmuşam. Atam həkim, anam isə biologiya müəllimidir. Valideynlərim ali təhsillərini başa vurduqdan sonra həyatlarına Kəlbəcərdə davam ediblər. İndi hər ikisi də təqaüddədir. Orta məktəbə Kəlbəcərdə getmişəm. Təxminən 4 il Kəlbəcər şəhər 3 nömrəli məktəbdə oxuduqdan sonra orta təhsilimə Kəlbəcər şəhər 2 nömrəli məktəbdə davam etmişəm. Və təəssüf ki, tale ele gətirdi ki, mənfur düşmənlərimiz Kəlbəcəri işğal etdilər. İşğaldan sonra həyatımıza Bakı və Gəncə şəhərlərində davam etdik. 1996-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinə qəbul oldum. 2001-ci ildə «İlahiyatçı və ərəb dili müəllimi» ixtisası üzrə universitetdən məzun oldum. Daha sonra magistratura və doktorantura təhsilimi Türkiyədə, Mərmərə Universiteti Sosial Elmlər İnstitutunda davam etdirdim. 2007-ci ildə orada fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsinə yiyələndim. Təhsilimi başa vurduqdan sonra Vətənə qayıtdım və müxtəlif yerlərdə çalışmağa başladım. Mənim peşə fəaliyyətim daha çox Bakı Dövlət Universiteti ilə bağlı olub. İlahiyyat fakültəsində müəllim kimi fəaliyyət göstərməyə başladım. Eyni zamanda Tətbiqi riyaziyyat, Jurnalistika, Filologiya, Tarix fakültələrində də müxtəlif zamanlarda Fəlsəfə, Məntiq kimi fənləri də tədris etdim. Bundan başqa Azərbaycan Dövlət İqtisad Univeritetində də ingilis dilində Fəlsəfə fənnini tədris etmişəm. Bildiyiniz kimi, 2018-ci il 9 fevral tarixində cənab Prezident İlham Əliyev tərəfindən Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun yaranması haqqında sərəncam imzalandı. İnstitut fəaliyyətə başladığı gündən orada çalışıram. İlk olaraq Elm və innovasiyalar üzrə prorektor vəzifəsinə, 2020-ci ildən isə rektor vəzifəsinə təyin olundum.

— Aqil müəllim, təhsilinizlə bağlı xarici səfərləriniz çox olub. Müxtəlif özünüinkişaf proqramlarında iştirak etmisiniz. İxtisaslaşdığınız sahə üzrə təhsilimizin çatışmayan tərəfləri və ya fərqlər nələr idi?

— Bəli, çox doğru qeyd etdiniz. Əslində, Azərbaycanın böyük elmi keçmişi var. Orta əsrlərə diqqət yetirdikdə Şərqdə məşhur olan alimlərin bir çoxunun məhz Azərbaycandan çıxdığını görərik. Eynəlqüzat Miyanəci, Bəhmənyar Azərbaycani, Şihabəddin Sührəvərdi, Siracəddin Urməvi, Əkmələddin Naxçıvani, Nəsirəddin Tusi və sair çox sayda mütəfəkkir buna nümunədir. Sovet dövründə də Azərbaycanda böyük elmi ənənə olub. Sovet dövrü başa çatdıqdan sonra bir çox sahələrdə olduğu kimi elm, təhsil sistemində də çətinliklər oldu, təhsilimiz bu dəyişikliyə davam gətirə bilmədi. 1990-cı illərin əvvəllərində mövcud olan təhsil sistemi o qədər də inkişaf etmiş sistem deyildi, amma bütün bunlara baxmayaraq, bizim çox fədakar müəllimlərimiz olub. Ali təhsilimin ilk pilləsini qeyd etdiyim kimi Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsində almışam. Burada aldığım təhsil dünyanın digər yerlərindəki müvafiq təhsildən heç də geri qalmırdı. Yəni universitetdə tədris aparan müəllimlərin bilik səvviyələri yüksək idi, lakin maddi rifahın aşağı olması səbəbindən müxtəlif elm sahələri üzrə dünyada yazılmış yeni kitabları əldə etmək çox çətin idi. Xarici ölkələrə gedəndə biz geniş fonda malik kitabxanaları görürdük. O kitabxanalarda yeni kitablar, dərgilər, qəzet və jurnallar toplanırdı. Həmin kitabxanalar yeni elmi tədqiqatları izləyir, onları öz fondlarına daxil edirdilər. Bu da müasir elmi ədəbiyyata əlçatarlığı təmin edirdi. Bu baxımdan xüsusislə, Türkiyəni qeyd etmək istəyirəm. Oranın kitabxanalarında klassik dövr ədəbiyatından tutmuş tarixə, fəlsəfəyə, elmin digər sahələrinə kimi xeyli klassik yazılar, kitablar mövcuddur. Bu da mənə elmi işimi daha çox mənbələrə müraciət edərək yazmağıma şərait yaratdı. Təhsil aldığım illərdə Azərbaycanda böyük alimlər olsa da, tədris imkanları baxımdan Türkiyədəki təhsil imkanları daha yüksək idi. Akademik Vasim Məmmədəliyev, Malik Qarayev, Tariyel Həsənov, Çimnaz Mirzəzadə, Məhərrəm Əhmədov, Süsən Aslanova, Rauf Quliyev, Yeganə Qaraşova, Mətanət Məmmədova və sair dəyərli inanslardan dərs almışam. O dövrdə qardaş Türkiyənin müxtəlif universitetlərindən də çox dəyərli alimlər Bakı Dövlət Universitetində bizə dərs deyiblər. Bunların arasında Mövlud Fərligül, Saffet Köse, Zəkəriyyə Gülər, Halis Albayrak, Abdüləziz Hatip, Seyfullah Sevim, Süleyman Akkuş, Vahap Taştan, Alaaddin Derman kimi alimlərin adını qeyd edə bilərəm. Üzərimdə əməyi, zəhməti olan bütün müəllimlərə minnətdarlığımı bildirir, dünyasını dəyişənlərə Allahdan rəhmət diləyirəm. Mənim elmi fəaliyyətimdə hər birinin əvəzsiz rolu olub.

— Müəllim peşəsi ali bir peşədir. Oxucularımıza ilk auditoriya təəssüratlarınızdan, tələbələrinizdən bəhs edə bilərsinizmi?

— İlk auditoriya təcrübəm İslam fəlsəfəsi fənninin tədrisi ilə başlayıb. Böyük bir tələbə auditoriyası qarşısında çıxış edirdim. Daha öncə məktəbdə şagirdlərə müəllim kimi dərs demişdim. Amma ali məktəb ab-havası daha fərqli olur. Gənclər qarşısında çıxış edərkən istər-istəməz daha çox məsuliyyət hiss edirsən. İlk dərsim zamanı həyəcanlanmağıma baxmayaraq, çox zövqlü bir məqam idi. Dərsə «Fəlsəfə nədir» sualı ilə başlamışdım. Mən həmin auditoriyanı bu gün də xatırlayıram. Həmin tələbələr digər kurslardan çox fərqlənirdilər və hazırda da bir çox tələbələrim ilə əlaqələrimiz davam edir. Oxumağa, axtarışa həvəsli auditoriya gördükdə hər bir müəllim sevinir. Çünki bu eyni zamanda müəllimi də öyrəndiyi biliklərdən əlavə yeni məlumat axtarışına sövq edir. Bakı Dövlət Universitetində ilk dərs deyən zaman mənim 28 yaşım var idi. Tələbələr də çox savadlı idilər. Həmin tələbələrin ünvanladığı suallara daha dolğun və ətraflı cavablar vermək üçün yeni biliklər öyrənməyə cəhd edirdim. Hər zaman da qeyd edirdim ki, siz mənim yeni kitablar oxumağıma səbəb olanlarsınız. Xatirimdə qalan auditoriyalardan biri də İqtisad Universitetində olub. «Xüsusi istedadlar qrupu», daha sonra «Beynəlxalq İqtisadiyyat» adlanan bölmədəki tələbələrə heyran qalırdım. Tədrisin ingilis dilində aparılmasına baxmayaraq, tələbələr hər dərsə hazırlıqlı və böyük həvəslə gəlirdilər. Tələbələr o qədər gözəl, kamil, mükəmməl mətnlər yazırdılar ki, ciddi nəzarət olmasaydı, düşünə bilərdin ki, burada köçürmə halı var. O tələbələrin səviyyəsi məni həqiqətən valeh edirdi.

— Aqil müəllim, sizə görə uğur, zəhmət, yoxsa risk? Sizcə uğurun əsas formula nədir? Bəzən bütün bunları taleyə, qismətə bağlayanlar da olur. Sizin yanaşmanız və fikirləriniz maraqlıdır.

— Mən düşünürəm ki, uğurun əsas formulu ilk növbədə zəhmətdir. Elmi mühitdə risk olmur, risk daha çox ticarətlə bağlı olan sahələrdə ola bilər. Qurani-Kərimdə Nəcm surəsinin 39-cu ayəsində də buyrulur ki: «İnsana ancaq öz zəhməti, çalışması qalar». Zəhmət olan yerdə Allah da bəndəsinə kömək edir, dəstək olur. Lakin qeyd etdiyim kimi risk faktoruna elmi mühitdə rast gəlmək olmur. Çünki elmdən heç vaxt zərərli çıxmaq olmur.

— Aqil müəllim, bugünkü gündə cəmiyyətimizdə dini məsələləri və dinə yanaşmanı necə qiymətləndirirsiniz?

— Mən deyərdim ki, əslində, bizim cəmiyyətimiz dinə yanaşma baxımından bir çox cəmiyyətlərdən irəlidədir. Məsələn, elə cəmiyyətlər var ki, tam mühafizəkardırlar və burada dinə yanaşmada da mühafizəkarlıq hiss edilir. Əslində, mühafizəkarlıq pis bir şey deyil. Lakin bu ifrat dərəcədə olmamalıdır. Dünyanın müxtəlif məkanlarında radikalizm meyillərinin artdığını görürük. Bəzi ölkələrdə isə dinə tamamilə laqeyd münasibətin olduğunu görmək olar. Lakin Azərbaycanda formalaşmış bir dini ənənə mövcuddur. Xalqın əksəriyyəti bu ənənəyə sadiqdir və ona hörmətlə yanaşır. Eyni zamanda, başqa dini ənənələrə də tolerant münasibət var. Tarixə diqqət etdikdə görürük ki, bir çox dinlər Azərbaycanda harmoniya içində yaşayıblar. Bu gün Azərbaycanda müsəlmanlar çoxluq təşkil edir. Bununla yanaşı, ölkəmizdə digər dinlərin nümayəndələri də yaşayırlar. Quba rayonunda bilirsiniz ki, dağ yəhudiləri yaşayırlar. Onlar Oğuzda, bir çox yerlərdə də yaşayıblar. 19-cu əsrdə Azərbaycana gəlmiş avropa yəhudiləri də vardır. Həmçinin, ölkəmizdə gürcü yəhudiləri də var. Azərbaycanda xristianlığın məzhəblərindən olan pravoslavlar, katoliklər, protestantanlar da yaşayırlar. Onu da qeyd edim ki, Azərbaycanın özünün də qədim kilsə ənənəsi var. Alban kilsəsi və bu kilsənin də mənəvi daşıyıcıları Azərbaycanda yaşayırlar. Onlar Qəbələ rayonunda kompakt şəkildə yaşayırlar. Nic qəsəbəsinin əksər əhalisi udilərdir. Orada 2 azərbaycanlı-müsəlman məhəlləsi var. Lakin onlar çox mehriban şəkildə yaşayırlar. Bayram günlərində bir-birini təbrik edir, dini ənənələrinə hörmətlə yanaşırlar. Məsələn, Ramazan ayında kilsənin həyətində müsəlmanlara iftar verildiyinin şəxsən şahidi olmuşam. Bu baxımdan mən düşünürəm ki, bizdə dinə yanaşma sağlamdır, həm də dövlət-din münasibətlərində sağlam bir modelə sahibik. Azərbaycan dünyəvi dövlətdir. Dünyəvi dövlət o deməkdir ki, dövlətlə din bir-birindən ayrıdır. Nə dövlət dinə müdaxilə edir, nə də din dövlətə müdaxilə edir. Amma bununla birlikdə, aralarında əməkdaşlıq da var. Dünyəvi modelə diqqət yetirdikdə, biz neçə dünyəvi dövlət modelinin olduğunu görərik. Bunlardan biri qatı yanaşmadır ki, bu, əsasən, Fransaya aid edilir. İctimai həyatda hər hansı dini atributun və ya rəmzin yer almasına icazə verilmir. İkincisi, passiv (sekulyarizm) dünyəvilikdir. Bu daha çox İngiltərə, Kanada, Amerika kimi ölkələrdə anqlo-sakson arealda mövcud olan dünyəvi modeldir. Din dövlətə, dövlət də dinə qarışmır. Bir-birinə yardımı da yoxdur, amma dinin müəyyən ictimai təzahürlərinə icazə verilir. Mən deyərdim ki, Azərbaycanın dünyəvi dövlət modeli 3-cü model kimi sayıla bilər. Mən bu modelə din və dövlətin əməkdaşlıq etdiyi dünyəvilik modeli deyirəm. Çünki dövlət Azərbaycanda istər müsəlman, istər qeyri-müsəlman dini icmalara, onların fəaliyyətinə dəstəyini əsirgəmir. Həmçinin, dini icmalar da bir çox məsələlərdə dövlətin yanındadır və bu onu göstərir ki, dövlət-din münasibətləri də sağlam təməllər üzərində qurulub. Yəni bizim Azərbaycan cəmiyyətində sağlam din modelinin olmağının bir göstəricisi tariximizdirsə, tarixən Azərbaycan xalqının tolerant münasibətidirsə, ikincisi də Cümhuriyyət dövründə və bu gün müstəqil Azərbaycanda mövcud olan sağlam dövlət-din münasibətləridir. Xalq Cümhuriyyəti dövrünə diqqət yetirdikdə orada da sağlam münasibətləri görə bilərik. Məsələn, Cümhuriyyət parlamentində müsəlmanlarla yanaşı, yəhudi və xristianlar da təmsil olunurdular.

— Aqil müəllim, hazırda cəmiyyətin müəyyən bir qismində dinə münasibətdə disbalans hiss olunur. Kəskin mühafizəkarlıqdan və radikal dini çərçivədən çıxmaq üçün erkən yaşlardan dini anlayışın formalaşması üçün orta məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində hər hansı bir konseptual proqram və yaxud hər hansı bir din ehkamlarından bəhs edən fənnin olmasını necə qiymətləndirirsiniz? Və yaxın zamanda belə bir proqram ola bilər?

— Onu qeyd edim ki, dinlə əlaqəli maariflənmə ailədən başlamalıdır. Ailələr din haqqında sağlam bilik verməlidirlər övladlarına. Amma təəssüf ki, ailələrin bir çoxu da qeyd etdiyiniz kimi, məlumatsızdırlar və bu məlumatsızlıq bir neçə istiqamətdə özünü göstərir. Ya tamamilə dindən qorxan bir düşüncə tərzini mənimsəyirlər, ya da ki, ultra mühafizəkar düşüncələrə sahib olurlar. Bunun da yolu odur ki, biz ilk olaraq məktəblərdə şagirdlərə din haqqında məlumat verməliyik. Bu məlumat hansısa dinin ehkamını insanlara qəbul etdirmək mənasında bir məlumat olmamalıdır. Yalnız təsviri bir üsulda məlumat olmalıdır. Yəni necə ki, biz Azərbaycan ədəbiyyatı, tarixi, coğrafiyası haqqında məlumat veririk, eyni şəkildə, Azərbaycandakı mövcud dinlər haqqında da təsviri məlumat verməliyik şagirdlərə. Biz verməsək, bu boşluğu başqaları dolduracaq və günümüzdə təəssüf ki, az da olsa bu cür hallara rast gəlirik. Orta məktəblərdə Həyat bilgisi dərsində, bəzən ədəbiyyat və tarix dərslərində müəyyən qədər dini biliklər var, amma bu ətraflı məlumat deyil. Mən düşünürəm ki, məlumatların keyfiyyət və kəmiyyət baxımdan artırılmasına ehtiyac var və şübhəsiz ki, belə bir fənnin tədris edilməsi Elm və Təhsil Nazirliyinin səlahiyyətində olan bir işdir. Sadəcə bir mütəxəssis olaraq onu qeyd etmək istərdim ki, belə bir fənnə ehtiyac var. Əslində, dünya təcrübəsi də bunu göstərir. Məsələn, qabaqcıl Avropa öləkələrinin təhsil ocaqlarının demək olar ki, hamısında dinlərlə bağlı fənn var və bu ya seçmə, ya da ki, məcburi fənn olaraq tədris olunur. Almaniya, Yunanıstan, İngiltərə, qardaş Türkiyədə də bu dərslər mövcuddur.

Bir məsələyə diqqət yetirək: Azərbaycanda belə bir fənnin tədris olunması bizə nəyi vermiş olar?

1. Azərbaycanda mövcud olan dinlər haqqında ümumi məlumat əldə edərik və məlumatlı olarıq;

2. Radikal qruplara qarşı immunitet əldə etmiş olarıq.

— Çünki radikal qruplar bu mövcud boşluqdan istifadə edirlər. Şükürlər olsun ki, Azərbaycanda radikal qruplar ciddi bir baza toplaya bilməyiblər. Çünki, Azərbaycanda baza toplanması üçün şərait də yoxdur. Amma biz uşaqlarımızı, övladlarımızı sığortalamalıyıq. Çünki biz də dünyanın bir hissəsiyik. Dünyada baş verən hadisələr bu gün bizə də təsir edir. Sovet dövründə qapalı bir məkanda yaşayırdıq. Biz ölkə kənarında baş verənlər haqqında məlumat toplaya bilmirdik. Amma bu gün açıq bir cəmiyyətdə yaşayırıq. İnternet vasitəsilə insanlar hər məlumatı əldə edə bilirlər. Hətta dini radikalizmə dair tədqiqatlar onu göstərir ki, radikallaşma yollarının ən önəmlilərindən biri «online radicalization» (onlayn radikallaşma)-dır. Bu artıq elmi ədəbiyyatda da özünə yer tapıb, elmi ədəbiyyatda istifadə olunan bir termindir. Yəni insanlar youtube və digər sosial şəbəkələrə baxırlar və orada din haqqında məlumat əldə edirlər. Bu məlumatlar da bəzən bizim milli adət-ənənələrimizlə, dünyəvi strukturlarımızla üst-üstə düşmür. Eyni zamanda, radikal ideyaları önə çəkirlər. Bu baxımdan belə bir fənnin tədrisinə ehtiyac olduğunu düşünürəm, amma bu fənn heç bir şəkildə normativ bir fənn olmamalıdır. Çünki dünyəvi dövlətdə dövlət hansısa bir dini ehkamı insanlara qəbul etdirmir. Bu yalnız qeyd etdiyim kimi təsviri xarakter daşımalıdır. Ümidvarıq ki, yaxın gələcəkdə bu deskirptiv fənn olaraq önə sürülər və övladlarımızda milli-mənəvi dəyərlərimizə olan məlumat tələbatını ödəyər. Müasir dünyada bu dəyərləri qorumaq çox mühümdür. Mən qloballaşmanı bir selə, mənəvi dəyərləri də o selin qarşısında ayaqda dura biləcək, kökü sağlam olan ağaca bənzədirəm. Məsələn, dağ seli gələndə hansı ağacın kökü sağlam deyilsə, onu aparır. Kökü sağlam olan ağaca isə təsir göstərə bilmir. Milli-mənəvi dəyərlər də kökü sağlam olan o ağaclardır. Bu dəyərlər bizə qloballaşma içində öz identikliyimizi qorumağa imkan verir, əks halda milli və mənəvi dəyərlərimizi itirsək, öz spesifikliyimiz də qalmaz.

— Qalib Azərbaycanın qalib vətəndaşı olmaq necə hissdir?

— Çox qürurverici bir hissdir. Müsahibəmizin əvvəlində də qeyd etdiyim kimi, mən Kəlbəcərdə anadan olmuşam və mən Kəlbəcəri 28 il sonra ziyarət edəndə, ermənilər tərəfindən dağıdılmış evimizə getdim. Orada keçirdiyim ilk hiss şəhidlərimizə rəhmət, qazilərimizə, ümumilikdə, Azərbaycan ordusuna və ölkə başçımıza minnətdarlıq hissi oldu. Çünki cənab Prezidentin başçılığı altında Azərbaycan ordusu elə bir dastan yazdı ki, həqiqətən də bu, dünya hərb tarixinə düşən bir hadisə oldu. Torpaqlarımızın alınacağına ümid edirdik, lakin bir həqiqət də var idi ki, əksəriyyətimizin ümidi demək olar ki, ölmüşdü. Dövlətimizə, ordumuza güvənirdik, amma dünyadakı mövcud siyasi konyukturanın buna imkan verməyəcəyini düşünürdük. Çünki böyük dövlətlərin əksəriyyəti Ermənistanın yanında idi. Qarabağ məsələsi nadir məsələlərdən idi ki, burada dünyanın iki qütbünün ikisi də birləşərək bizə qarşı Ermənistanı müdafiə edirdilər. Belə bir dövrdə, belə bir konyukturada ölkə başçımızın uzaqgörən siyasəti ilə qələbəyə nail olduq. Biz olma ehtimalı çox-çox aşağı olan bir işi bacardıq. Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad olunmasının 2020-ci ildə başlayan prosesi 2023-cü ildə başa çatdı. Artıq Azərbaycan bayrağı ölkəmizin bütün ərazisində dalğalanır, bu isə bir vətəndaş kimi hər birimiz üçün qürurvericidir. Ölkə daxilində də qürurlanırıq, xaricində də. Xaricə akademik səfərlərim çox olur. Elmi müəssisələrdə belə, əvvəllər mənə suallar verirdilər ki, necə olur ki, siz on milyonluq xalqın 20 faiz torpağı üç milyonluq Ermənistanın işğalı altındadır. Düzdür, biz izah edirdik ki, Ermənistanın arxasında havadarları var. Yoxsa, Ermənistan tək başına torpaqlarımızı işğal edə bilməzdi. Əlbəttə, başa düşməyə çalışırdılar, amma bəzən istehzalı baxışları da hiss edə bilirdik. İstər-istəməz bizi bəhanə gətirən kimi görürdülər. Artıq biz xaricə gedəndə qürurla danışırıq. Azərbaycan əsgərinin yazdığı dastanı onlara izah edirik. Əslində, bunu heç izah etməyə də ehtiyac yoxdur. Hər şeyi özləri də görür. Bu gün hər kəs bizi təbrik edir. Bu da hər bir Azərbaycan vətəndaşı kimi məni də qürurlandırır. Hətta deyərdim ki, mən ikiqat qürurlanıram, çünki eyni zamanda, doğulub boya-başa çatdığım torpağım da azaddır. Bütün bunlara görə də qeyd etdiyim kimi biz cənab Prezident və rəşadətli ordumuza minnətdarıq.

— Aqil müəllim, gənclərimizə nə kimi məsləhətlər verərdiniz? Onlara nə tövsiyələriniz olardı?

— Gənclərimizə ilk növbədə tövsiyəm budur ki, gəncliklərinin dəyərini bilsinlər və bu dəyəri sərmayəyə çevirsinlər. Gənc sözü fars dilindən keçmə bir sözdür, xəzinə deməkdir. Həqiqətən də insan həyatını bütünlükdə düşünsək, ən böyük xəzinəsi gənclikdir. Gənclikdə insanların istər fiziki baxımdan, istər zehni baxımdan əldə edəcəkləri nailiyyətlər daha çox olur. Buna görə gənclərimizə tövsiyə edirəm ki, o güclərini sərmayəyə çevirsinlər. Onlar üçün əsl sərmayə bilikdir. Nə qədər çox bilik əldə etsələr, həyatda bir o qədər müvəffəqiyyətli olarlar. Amma əldə edilən bilik də məqsədyönlü olmalıdır. Gənclərimizlə gün ərzində ünsiyyət etmək imkanım olur və görürəm ki, onların dünyagörüşləri həqiqətən də zəngindir. Gənclərimiz bacarıqlı və istedadlıdırlar, amma bəziləri öz sahələrində dərinləşə bilmirlər. Bu onu göstərir ki, həmin gənclərdə məqsədyönlülük yoxdur. Seçəcəkləri sahəni, ixtisası əvvəlcədən müəyyənləşdirməli və o sahədəki biliklərini dərinləşdirməlidirlər. İnsan həvəsi olmayan sahədə dərinləşə bilməz. Bəzən baxırıq ki, trendləşmiş və ya ailə məsləhəti ilə bir sahə seçilir. Amma onlar həmin sahədən zövq almırlar. Belə halda orada müvəffəqiyyət əldə etmək mümkün deyil. Ən önəmlisi isə gənclərimiz vaxtın qədrini bilməlidirlər. Vaxt və sağlamlığın qədrini hər yaşda bilmək lazımdır. Sağlamlıq olmasa, bunların heç biri olmaz. Gənclik elə bir dövrdür ki, hamımız o dövrü keçmişik, amma sağlamlığımızın dəyərini təəssüf ki, o qədər də bilməmişik. Bu ikisinin dəyərini bilsələr, onda inkişaf onlarla olacaq. Peyğəmbərimizin bir sözünü daim xatırlayıram: «İnsan oğlu iki şeyə laqeyd yanaşır. Onlardan biri boş vaxt, digəri isə sağlamlıqdır». Boş vaxtımızı, sağlamlığımızı dəyərləndirsək və məqsədyönlü bilik əldə etməyə yönəltsək, bu bilik bizim sərmayəmiz olacaq. Gənclərimizə arzu edərdim ki, milli-mənəvi dəyərlərimizə də sahib çıxsınlar. Bəli, bir gəncdən bizim kimi olmasını tələb edə bilmərik, çünki onlar bizdən fərqli zaman üçün yaradılıblar. Hz.Əlinin məşhur kəlamında deyildiyi kimi: «Övladlarınızı öz zamanınız üçün yox, onların zəmanəsi üçün yetişdirin, çünki onlar sizdən başqa bir zəmanə üçün yaradılıblar». İnkişaf da belə olur. Əgər biz eyni qalsaq, yəni mənim övladım da mənimlə eyni olsa, onda inkişaf olmaz. Mənim təcrübəmin üstünə də bir təcrübə qoyulmalıdır. Onların zəmanəsinin də öz tələbləri var. Amma o zəmanənin tələblərini yerin yetirməklə yanaşı, yenə milli-mənəvi dəyərlərimizə, milli-mənəvi kimliyimizə sahib çıxmalarını tövsiyə edərdim.

— Təşəkkür edirəm, hörmətli Aqil müəllim. Çox faydalı müsahibəmiz alındı. Sizinlə həmsöhbət olmaqdan böyük zövq aldım. Gələcək fəaliyyətinizdə sizə daima müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

— Mən də sizə təşəkkür edirəm. Çox gözəl bir yoldasınız. Aydınlıq yolundasınız və aydınları tanıdırsınız. Cəmiyyətə nümunələr təqdim etmək çox önəmlidir. Bizim ziyalılarımız, aydınlarımız və onların qoyduqları bu aydınlıq yolu gənc nəsillərə təbliğ olunmalıdır ki, onlar da özləri üçün nümunələr tapsınlar, onların təcrübələrindən faydalansınlar. Artıq bizim gənclərimiz kənardan, başqa ölkələrdən özlərinə nümunələr axtarmasınlar. Çünki ölkəmizdə belə nümunələr var. Sizin jurnalınızda da dəyərlər təbliğ olunur. «Əsrin aydınları”nın oxucusunun bol olmasını diləyirəm. Gözəl kollektivinizə də müvəffəqiyyətlər arzu edirəm.