LIVE
AZ
TR
RU
EN
Omanın Dhofar bölgəsindəki mağaraların daş səthlərində və qurumuş çay yataqlarında ilan kimi qıvrılan şəkildə yazılmış, təxminən 2400 il əvvələ aid yazılar aşkarlanmışdı. “Zufar yazısı” adlandırılan bu yazılar, uzun illər boyunca tədqiqatçılar üçün elmi sirr olaraq qalırdı. Lakin yaxın zamanda aparılmış və nüfuzlu akademik jurnalda dərc olunması gözlənilən yeni bir araşdırma, bu yazının əsas alt növünün deşifrə edildiyini və onun mənşəyinin Cənubi Ərəbistana aid olmadığını ortaya qoyur.
Aydınlar.az xarici mətbuata istinadən xəbər verir ki, araşdırmanın müəllifi, Ohayo Dövlət Universitetindən dilçi Əhməd əl-Cəllad, Zufar yazısının onilliklər ərzində müxtəlif nəzəriyyələrə səbəb olduğunu bildirir. Hətta bu yazıların Quranda adı çəkilən itkin Əd qövmünə məxsus ola biləcəyi kimi elmi əsasdan uzaq ehtimallar da irəli sürülmüşdü. Pekin Universitetindən dilçi Giuliano Kastanya, əl-Cəlladın tədqiqatını bu sahədə aparılmış "ilk etibarlı elmi iş" kimi qiymətləndirir və onun “Ərəbistan tarixində yeni bir səhifə açma potensialına malik olduğunu” vurğulayır.
Zufar Yazısı: Unudulmuşdan Yenidən Kəşf Edilənə
Zufar yazısı ilə bağlı ilk qeyd 1900-cü ildə iki britaniyalı arxeoloqun Cənubi Ərəbistan haqqında yazdıqları əsərdə yer almışdır. 1930-cu illərdə isə Rubülxali səhrasını keçən ilk qərbli səyyah Bertram Tomas, Dhofardakı daş abidələrdə bu yazıya rast gəlmişdi. Sonradan, Yemenin əl-Mehra bölgəsində və Sokotra adasında da bu yazıya aid nümunələr aşkarlanmışdı.
Yazılar 1990-cı illərə qədər geniş elmi diqqətdən kənarda qalmışdı. O zaman Ummanlı epiqrafist Əli Məhəş əl-Şəhri və britaniyalı epiqrafist Ceraldin Kinq bu yazıları sənədləşdirmiş, yazıların iki alt növü olduğunu müəyyənləşdirərək, onları “Yazı 1” və “Yazı 2” adlandırmışdılar. Əl-Cəlladın tədqiqatı isə daha geniş yayılmış "Yazı 1" növü üzərində cəmlənir.
Əlifba Tapmacası: 26 Simvol və Səs Uyğunluğu
Əl-Cəllad, mağaralardakı yazıların fotoşəkillərini analiz edərkən onlardan birində təkrarlanmayan 26 fərqli simvolun olduğunu aşkarladı. O, bunun bir növ əlifba cədvəli ola biləcəyini düşünərək araşdırmanı bu istiqamətdə apardı. Bu yazıya oxşar üçüncü bir nümunə Duqm şəhərində tapılmış və bu tapıntıya dair ilkin məqalə 2025-ci ilin martında Athar adlı arxeologiya jurnalında dərc edilmişdir.
Əl-Cəllad, yazını deşifrə etmək üçün qədim Yəmən və Şimali Ərəbistana aid halḥam adlanan yazı sistemlərini araşdırdı. Halḥam yazıları "h-l-ḥ-m" ardıcıllığı ilə başlayır. Əl-Cəllad, Zufar yazısındakı simvolları bu sistemdəki səslərlə tutuşduraraq səslərin uyğunluğunu müəyyənləşdirdi və beləliklə, uzun müddətdir itmiş bir dilin ilk oxunmuş sözlərini əldə etməyə nail oldu.
Aydınlaşan Tarix: Dil, Tanrı və Dini İfadələr
Deşifrə edilən ifadələr bu yazını işlədən xalqın kimliyinə işıq salır. Bu dil ərəb dili deyildi. Əl-Cəlladın fikrincə, bu yazı, günümüzdə Ummanın bəzi bölgələrində danışılan İslam öncəsi yerli dillərin qədim qohumudur. Araşdırma həmçinin göstərdi ki, yazının mənşəyi Cənubi Ərəbistana deyil, Thamudic B yazı sisteminə əsaslanır. Bu yazı forması hazırda Səudiyyə Ərəbistanının Nəcd bölgəsində geniş yayılmışdı. Bu da yazı sisteminin şimaldan cənuba doğru yayıldığını göstərir.
Oksford Universitetindən epiqrafist Maykl Makdonald, bu tapıntını “Güney Ərəbistana aid daha öncə məlum olmayan bir dilə dair mühüm irəliləyiş” kimi qiymətləndirir. Onun sözlərinə görə, yazının simvolları daha çox Şimali Ərəbistandakı qədim yazı formaları ilə oxşarlıq təşkil edir və bu da yazıların yayılma coğrafiyası ilə bağlı ciddi elmi ipucları verir.
Sumhuram və Sumhu: Tarixi Yenidən Yazmaq
Zufar Yazısı 1-in deşifrə olunması, e.ə. III əsrdən e.ə. V əsrə qədər mövcud olmuş Sumhuram kimi arxeoloji sahələr haqqında da yeni məlumatlar verir. Arxeoloqlar bu şəhər adının qədim Cənubi Ərəb dilində “Sumhu ucalıqdır” mənasına gəldiyini bilirdilər. Lakin “Sumhu”nun kim və ya nə olduğu bəlli deyildi. Lakin bir yazıda rast gəlinən “Sumhunun əli onun üzərində olsun” ifadəsi, Sumhunun tanrı adı olduğunu və şəhərin ona ithaf edildiyini göstərir.
Yazıların Məqsədi: Sehr, Təlim, Yaddaş
Əl-Cəllad ehtimal edir ki, bu yazılar ya təlim məqsədilə yazılmış əlifba məşqi, ya da qoruyucu-sehrli məqsədlərlə yazıya alınmışdır. Bəzi yazıtlarda hərflər bərabər saylı qruplara ayrılmışdır ki, bu da onların "əlifba nəğməsi" kimi əzbərləndiyi ehtimalını gücləndirir.
Hansı məqsədlə yazılmış olmasından asılı olmayaraq, bu yazıtlar keçmişin qapılarını aralayır. Hər bir sətrində Ərəbistan Yarımadasının unudulmuş tarixinə bir az daha işıq saçır və dillərin, yazıların, inancların necə formalaşdığını anlamaqda mühüm rol oynayır.
Xəbər Müəllifi: Vasif Şükür
