ABŞ-nin yeni Milli Təhlükəsizlik Strategiyası

Müasir dövrdə dünyada çox maraqlı geosiyasi hadisələr baş verir. Bu gün dünya çox sürətli texnoloji inqilab yaşayır. Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində geosiyasi tarazlığın pozulması, təhlükəsizlik problemlərinin daha da aktuallaşması, artan qeyri-müəyyənlik və qlobal çağırışlar, ekoloji tarazlığın ciddi pozulması, qlobal istiləşmə və kommunikasiya və enerji mənbələri uğrunda rəqabət kəskinləşmişdir. ABŞ Prezidenti Donald Tramp tərəfindən 4 dekabr 2025-ci ildə dərc edilmiş Milli Təhlükəsizlik Strategiyası (MTS) haqqında daha çox danışılacaq. Şübhəsiz ki, ABŞ-nin  milli təhlükəsizlik strategiyası köhnə dünyadan yeni dünyaya keçidi göstərir. ABŞ Prezidenti Donald Tramp Ağ Evə girən kimi, Milli Təhlükəsizlik Strategiyası sənədinin 4 dekabr 2025-ci ildə dərc olunmasını gözləmədən artıq Yeni Dünya doktrinasını tətbiq etmişdi.  Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında ABŞ-nin milli təhlükəsizlik sahəsində əsas problemlər və onların həlli yolları təsvir olunur. ABŞ-ın qlobal addımlarını anlamaq üçün onun "milli təhlükəsizlik strategiyalarını" araşdırmaq lazımdır. "Yeni Əsrdə Milli Təhlükəsizlik Strategiyası" adlı sənəddə ABŞ-nin dünyaya necə baxdığını, prioritetlərini və hansı təhdid və təhlükələri qəbul etdiyini aydın şəkildə ifadə edir.  ABŞ-nin 33 səhifəlik yeni Milli Təhlükəsizlik Strategiyası qlobal ictimai rəydə müxtəlif perspektivlərdən geniş müzakirə mövzusuna çevrilib.   Tramp doktrinasını açıqlayır və qlobal miqyasda əhəmiyyətli dərəcədə diqqət çəkib, eyni zamanda Avropada dərin narahatlığa səbəb olub. Strategiyada Amerikanın dünya güclərinə qarşı ənənəvi strategiyalarından imtina edəcəyi bildirilir. Bu Milli Təhlükəsizlik Strategiyası əvvəlki oxşar sənədlərdən daha ciddi qəbul edilir. Niyyət bəyanatı olaraq, həm dostlar, həm də düşmənlər üçün masada hansı imkanların olduğunu və qırmızı xətlərin harada çəkildiyini göstərir. Xarici siyasətdə ideoloji missiyalardan və qərarların yalnız demokratik dəyərlərə deyil, ABŞ-ın konkret milli maraqlarına uyğun şəkildə formalaşdırılmasıdır. Xarici siyasəti "praqmatik, real, prinsipial və güclü, lakin ölçülü" kimi təyin edən bir yanaşma qəbul etmək, eyni zamanda müttəfiqləri şərti və danışıqlara açıq hesab etmək. Müdafiə xərclərinin artırılması və çəkindirməni qorumaq üçün hərbi imkanların modernləşdirilməsinə üstünlük verilməsi. NATO müttəfiqlərinə sərt tənqid və yüksək müdafiə gözləntiləri: Xüsusilə Avropadakı müttəfiqlərin müdafiə xərclərini ÜDM-in 5%-nə qədər artırması gözləntiləri ("Hague And") və Avropanın "mədəni tənəzzülü" ilə bağlı qeyri-adi dərəcədə sərt dil. Miqrasiya və Sərhəd Təhlükəsizliyi Milli Təhlükəsizliyin Əsas Elementi Kimi: Miqrasiyanın qarşısını almaq və narkotik qaçaqmalçılığı və "narkoterrorizm"lə mübarizə aparmaq üçün Qərb yarımkürəsində daha böyük hərbi mövcudluğu saxlamaq planı. Kritik Texnologiyalarda Üstünlük: Xüsusilə Süni İntellekt (Sİ), biotexnologiya və kvant hesablamaları kimi sahələrdə ABŞ texnologiyası və standartlarının qlobal liderliyini təmin etmək. Çinlə İqtisadi Rəqabət Əsas Mərhələyə Keçir: Çinin qlobal ticarəti təhrif etmək və iqtisadi təzyiq göstərmək cəhdləri təhdid kimi müəyyən edilir və diqqət ABŞ təchizat zəncirlərinin təhlükəsizliyini təmin etməyə yönəlib. (Lakin Asiya-Sakit Okean bölgəsinə strateji diqqət azalıb.) Zaman keçdikcə beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələrə uyğun olaraq o da dəyişikliyə uğrayır. Çünki bu strategiya əvvəlki bütün sənədlərdən köklü bir fərq elan edir.  Bu sənəd strateji yol xəritəsi xarakteri daşıyır. İndiki şəraitdə isə bu, çoxvektorial xarakter alıb.  ABŞ-nin iştirakı olmadan qlobal problemlər və layihələr reallaşmır. Ona görə də təhlükəsizlik məsələlərində də şaxələnmə baş verib. Yeni MTS-i həm də Donald Trampın "Amerikanı yenidən güclü edək!" ("Make America great again!") şüarının istiqamətləri də saymaq olar. Prezident Donald Tramp tərəfindən təsdiqlənmiş bu strategiya təkcə Amerikanın gələcək xarici siyasət kursunu deyil, həm də Avropa ilə münasibətlərin, Ukrayna müharibəsinin və qlobal güc balansının necə dəyişəcəyini göstərən mühüm siqnallar verir. Sənəddə səslənən kəskin tənqidlər, NATO-ya dair yeni yanaşma, Avropada miqrasiya və demokratiya ilə bağlı iddialar isə “qoca qitə”də ciddi rezonans doğurub. Bunun əvəzinə, ABŞ müttəfiqlərini, xüsusən də Avropadakıları öz bölgələrində öz təhlükəsizlikləri və sabitlikləri üçün daha böyük məsuliyyət daşımağa çağırır. Strategiyada NATO-nun davamlı genişlənmə vəziyyətində olan bir təşkilat kimi qəbul edilməməli olduğu vurğulanır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu mətnin məzmunu hər kəsin xoşuna gəlməyəcəkdir. Çinin təsviri çoxları üçün çox yumşaqdır  və Avropa ilə bağlı ifadələr bəziləri tərəfindən çox sərt hesab olunur. Amerika Birləşmiş Ştatları beynəlxalq terrorizmi öz təhlükəsizliyinə əsas təhdid hesab edir. Kütləvi qırğın silahlarının yayılması və terrorçu qruplar tərəfindən əldə edilməsi, regional münaqişələr və Amerikanın iqtisadi gücünə hücumlar ABŞ-ın milli təhlükəsizliyini təhdid edən digər əhəmiyyətli amillər arasındadır. Yeni Strateji Nizamda Yaxın Şərq üçün ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki ambisiyalarını tək və aydın bir cümlə ilə ümumiləşdirir: “Biz istənilən düşmən gücün Yaxın Şərqə, onun neft və təbii qaz ehtiyatlarına və onların keçdiyi maneələrə hakim olmasının qarşısını almaq istəyirik. Eyni zamanda, bölgədə bizə baha başa gələn sonsuz müharibələrdən qaçacağıq.” Bu, ittifaqın gələcəyi ilə bağlı sual doğurur, çünki maraqları və ittifaq üçün baxışları onun başlanğıcında duranlardan fərqli ola bilər.  2025-ci il Milli Təhlükəsizlik Strategiyası 21-ci əsrin yeni geosiyasi kodlarını müəyyən edir. Bu sənəd təkcə Amerika xarici siyasətinin istiqamətini deyil, həm də qlobal güc bölgüsünün gələcəyini yenidən müəyyənləşdirir.

s.e.f.d., dos. Murtəza Həsənov,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Siyasi İdarəetmə fakültəsinin dekanı